فتق دیسک کمر ؛از علائم تا تشخیص و راه‌های درمان
فتق دیسک کمر را باید یکی از شایع‌ترین مشکلات در ناحیه کمر دانست. این وضعیت به این معناست که یکی از دیسک‌های میان‌مهره‌ها در ناحیه کمری خارج از محل معمول خود به بیرون فشرده شده است. فشار ناشی از ابیرون زدگی دیسک بر ریشه‌های عصبی این بخش از ستون فقرات به درد، تورم و علائم دیگری منتهی می‌گردد.
علائم و درجه خطر فتق دیسک متفاوت و به عواملی مانند اندازه فتق، محل و تاثیر آن بر ریشه‌های عصبی بستگی دارد. اکثر موارد فتق دیسک کمر با مراقبت‌هایی در منزل مانند استراحت در تخت و استفاده از یک پتو زیر پاها برای حمایت از کمر بهبود می‌یابد. پزشک برای درمان اولیه این مشکل داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی NSAIDs یا داروهای ضد درد تجویز می‌کند تا درد و التهاب به حداقل برسد و بیمار کمتر اذیت شود.
در این مطلب از سایت ایران طب مگ به بررسی کامل عارضه فتق دیسک، علائم و راه‌های درمان آن می‌پردازیم تا نکات مخفی این بیماری برای بیماران اشکار گردد.
فتق دیسک کمر چیست؟
برخی افراد تصور می‌کنند «دیسک کمر» خود یک بیماری‌ست، در حالی که دیسک به ساختار طبیعی بین مهره‌ها گفته می‌شود. زمانی که این ساختار دچار آسیب و بیرون‌زدگی شود، اصطلاح پزشکی «فتق دیسک کمر» یا «پارگی دیسک» به کار می‌رود. معمولا به عنوان لغزش یا پارگی دیسک نیز شناخته می‌شود، وضعیتی است که در آن قسمت مرکزی دیسک بین مهره‌ای به داخل کانال نخاعی بیرون زده باشد. پارگی در لایه بیرونی دیسک یا حلقه فیبری سختی است که هسته داخلی نرم دیسک را احاطه کرده منجر به فتق مواد نرمتر (نوکلئوس پالپوزوس) به کانال نخاعی می‌شود. افزایش سن، ضربه و آسیب به ستون فقرات از عواملی است که هر فردی را مستعد ابتلا بهخ دیسک کمر می‌گرداند.
فتق دیسک معمولا در پایین‌ترین قسمت ستون فقرات، به ویژه بین مهره‌های 4 و 5 کمری و بین مهره‌های 5 کمری و استخوان خاجی اتفاق می‌افتد. این بیرون زدگی معمولا در یک طرف کانال نخاعی ایجاد و یکی از ریشه‌های عصبی را تحت فشار قرار می‌دهد. برخورد به عصب باعث درد، بی حسی و ضعف در بخشی از پوست و ماهیچه می‌شود که توسط آن ریشه عصبی خاص تامین می‌گردد.
فتق دیسک کمر چیست و چرا اتفاق می‌افتد؟
فتق دیسک کمر زمانی رخ می‌دهد که ماده ژله‌ای داخل دیسک بین‌مهره‌ای به‌دلیل پارگی در لایه بیرونی دیسک، به بیرون نشت کرده و به اعصاب اطراف فشار وارد می‌کند. این وضعیت با عنوان‌هایی مانند «بیرون‌زدگی دیسک»، «پارگی دیسک» یا به‌صورت عامیانه‌تر «فتخ دیسک» نیز شناخته می‌شود. بسیاری از افراد هنگام جست‌وجو می‌پرسند: فتق دیسک یعنی چی؟ پاسخ ساده این است که دیسک به‌جای آنکه نقش ضربه‌گیر میان مهره‌ها را ایفا کند، از جای خود خارج می‌شود و به ساختارهای عصبی اطراف آسیب می‌زند. اصطلاح دیسک کمر خفیف معمولاً به مواردی گفته می‌شود که بیرون‌زدگی دیسک محدود بوده و هنوز فشار زیادی به اعصاب وارد نکرده است. در این مرحله، علائم ممکن است خفیف یا متناوب باشند و درمان معمولاً شامل دارو، استراحت و فیزیوتراپی است.
بر خلاف تصور رایج، فتق دیسک فقط در سالمندان اتفاق نمی‌افتد. بلند کردن اجسام سنگین، نشستن طولانی‌مدت، وضعیت نادرست بدن هنگام ورزش یا کار با کامپیوتر و ژنتیک، از دلایل شایع فتق دیسک در جوانان محسوب می‌شود.
علائم فتق دیسک کمر به چه شکل است؟
فتق دیسک کمر به طور معمول باعث درد از نوع سیاتیک می‌شود که از پشت و انتهای کمر، ران‌ها و پاها و معمولاً در یک طرف گسترش می‌یابد. فتق دیسک علائم مختلفی دارد و به نوع و محل فتق بستگی دارد. علائم معمول فتق دیسک کمر شامل موارد زیر می‌شوند:
- درد کمری: کمردرد شدید را باید از علائم اصلی فتق دیسک به حساب آورد. این درد معمولا شدید و در یک یا هر دو پا امتداد دارد.
- درد شدید در زمان خم شدن یا جابجایی: هنگامی که فتق دیسک فشار به ریشه‌های عصبی وارد می‌آورد، با خم شدن، جابجایی و حتی استراحت درد شدیدتری تجربه خواهد شد.
- ضعف عضلات: فشار به ریشه عصبی می‌تواند به ضعف عضلات کمر و پاها منجر شود. که با علائمی مانند لغزش پاها، سختی در راه رفتن یا ایستادن و کاهش توانایی جابجایی همراه باشد.
- تورم و التهاب: در برخی موارد، فتق دیسک می‌تواند به تورم و التهاب در منطقه کمری منتهی گردد.
- تنش عضلانی و اسپاسم عضلات: تنش و اسپاسم عضلات در منطقه کمری را گاهی باید زنگ خطری درباره فتق دیسک به حساب آورد.
فتق دیسک معمولاً با اسپاسم‌های عضلانی شدید در ناحیه کمر همراه است. این اسپاسم‌ها ناشی از تحریک عصب و واکنش محافظتی عضلات به آسیب هستند. مصرف شل‌کننده‌های عضلانی و انجام تمرینات آرام‌سازی می‌تواند در کنترل آن‌ها مؤثر باشد.
- نقص عصبی: در موارد جدی‌تر، فتق دیسک می‌تواند به نقص عصبی و اختلالات حسی و حرکتی منتهی شود.
شناخت دقیق‌تر نشانه‌ها؛ وقتی بدن پیام هشدار می‌دهد
علائم فتق دیسک کمر ممکن است بسته به محل دقیق فتق و شدت فشار روی ریشه‌های عصبی متفاوت باشند. اما نشانه‌های هشداردهنده‌ای مانند بی‌حسی یا مورمور شدن در پا، تیر کشیدن درد به سمت باسن یا ساق پا، و تشدید درد هنگام عطسه یا سرفه باید جدی گرفته شوند. اگر این علائم با ضعف عضلانی یا مشکل در کنترل ادرار همراه شوند، فوراً باید به پزشک مراجعه کرد، چراکه ممکن است عصب‌های حیاتی درگیر شده باشند.
در موارد خفیف، فتق دیسک ممکن است تنها موجب درد یا بی‌حسی موقت شود؛ اما در صورت فشار شدید بر اعصاب، می‌تواند منجر به مشکلات حرکتی، بی‌اختیاری ادرار یا حتی ناتوانی در راه رفتن شود. در این شرایط، مراجعه فوری به پزشک الزامی است.
تشخیص فتق دیسک کمر چگونه انجام می‌شود؟
تشخیص فتق دیسک کمر نیاز به ارزیابی پزشکی دقیق دارد. پزشک برای تشخیص و تعیین نوع فتق دیسک کمر از ابزارها و روش‌های مختلف بهره می‌برد. این ابزارها و روش‌ها شامل موارد زیر می‌شوند:
- پرسش و مشاهده بالینی: پزشک سوالاتی در مورد علائم، شدت و محل درد، تاریخچه پزشکی و همچنین سبقه خانوادگی می‌پرسد. سپس بر اساس این اطلاعات، معاینه را شروع تا نقاط حسی و حرکتی را ارزیابی کند. گروه‌های عضلانی فردی از نظر قدرت، رفلکس‌های زانو و مچ پا و احساس سوزن سوزن شدن در پاها ارزیابی می‌شوند.
- تصویربرداری: اگر شرح حال و معاینه فیزیکی حاکی از فتق دیسک باشد، برای تشخیص دقیق از روش تصویربرداری مانند رادیوگرافی و اشعه X استفاده خواهد کرد. اما برای تصویربرداری دقیق‌تر و شناسایی بیرون زدگی دیسک، ام آر آی (MRI) و توموگرافی (CT scan) معمولاً گزینه‌های اول انتخاب هستند.
- آزمون‌های توانبخشی: برخی از آزمون‌های توانبخشی در تعیین شدت فتق دیسک و تأثیر آن بر توانایی حرکت و قدرت عضلات کمک می‌کنند. همچنین تست Lasegue یا بلند کردن پا، برای بررسی اینکه آیا ریشه‌های عصبی کمری درگیر هستند یا خیر نیز در دستور کار قرار می‌گیرد.
- آزمون‌های تخصصی: در برخی موارد، آزمون‌های تخصصی از جمله آزمون‌های نوروتیک، الکترومیوگرافی (EMG) و اختبارات تصویری می‌توانند به تشخیص دقیق فتق دیسک کمک کنند.
شما باید به پزشک خود در مورد هر نوع درد، اختلالات حرکتی، تغییرات در کنترل مثانه و مشکلات دیگر اطلاع دهید تا بهترین تشخیص را بدهد.
آشنایی با انواع فتق دیسک کمر؛ از فتق مرکزی تا لترال
فتق دیسک می‌تواند در نواحی مختلفی از ستون فقرات ایجاد شود، اما بیشترین شیوع آن در ناحیه کمری است. بر اساس محل قرارگیری بیرون‌زدگی، انواع مختلفی برای آن تعریف می‌شود. از جمله فتق دیسک مرکزی (مرکزی و عمیق)، لترال (کناری و رایج)، فورامینال (در فضای عصبی بین مهره‌ها) و پارافورامینال. هر نوع فتق علائم خاصی دارد و نوع درمان نیز ممکن است بسته به آن متفاوت باشد.
درمان خانگی فتق دیسک کمر بیشتر به منظور کاهش علائم و کنترل درد انجام می‌شود. کمپرس گرم یا سرد، استراحت محدود، استفاده از پشتی طبی، انجام حرکات کششی سبک و مصرف دمنوش‌هایی مانند زنجبیل یا زردچوبه می‌تواند در کاهش التهاب موثر باشد. با این حال، این روش‌ها درمان قطعی نیستند و باید زیر نظر پزشک انجام گیرند.
درمان فتق دیسک کمر چگونه انجام می‌شود؟
درمان فتق دیسک را باید به دو دسته اصلی تقسیم کرد: درمان‌های غیرجراحی و جراحی. انتخاب روش درمانی بستگی به شدت علائم، موقعیت و اندازه فتق دیسک و وضعیت کلی بیمار دارد.
درمان‌های غیرجراحی فتق دیسک
- مراقبت در منزل: استراحت در تخت و اجتناب از فعالیت‌های سنگین می‌تواند به تسکین درد و بهبود کمک کند. کمربند پلاتینر می‌تواند پشتیبانی اضافی به ناحیه کمری فراهم کند و به کاهش فشار روی دیسک‌ها کمک کند.
- فیزیوتراپی: تمرینات توانبخشی توسط متخصص فیزیوتراپی می‌تواند با تقویت عضلات کمر به بهبود وضعیت فتق دیسک کمک کند. فیزیوتراپیست‌ها از کشش، امواج فراصوت و تحریک الکتریکی ماهیچه‌ها برای شل کردن عضلاتی که در اسپاسم هستند و به طور ثانویه از عصب تحت فشار نخاع ملتهب شده‌اند، استفاده می‌کنند. استفاده از زانوبند زاپیامکس حین تمرینات نیز می‌تواند در تثبیت منطقه زانو و کمک به تقویت عضلات اطراف آن مؤثر باشد.
پیاده‌روی کوتاه و کنترل‌شده می‌تواند در بیماران مبتلا به فتق دیسک کمر مفید باشد. این کار باعث افزایش جریان خون، کاهش اسپاسم عضلات و بهبود عملکرد ستون فقرات می‌شود. البته باید از پیاده‌روی طولانی یا روی سطح ناهموار پرهیز کرد.
ورزش‌هایی مانند کشش عضلات همسترینگ، تمرین پل، حرکت گربه-شتر و تقویت عضلات مرکزی (کور) از تمرینات توصیه‌شده برای بیماران فتق دیسک هستند. البته شروع این حرکات باید زیر نظر فیزیوتراپیست باشد تا از بدتر شدن علائم جلوگیری شود.
- داروها: پزشک داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs) یا داروهای ضد درد تجویز می‌کند تا درد و التهاب را کاهش دهد. تقریباً 80 درصد از وضعیت فتق دیسک را می‌توان به این روش مدیریت کرد.
در موارد درد شدید ناشی از فتق دیسک، داروهایی مانند گاباپنتین، پرگابالین، تیزانیدین و حتی تزریق دگزامتازون می‌توانند به تسکین سریع علائم کمک کنند. انتخاب دارو باید طبق تجویز پزشک و بر اساس شدت علائم و شرایط فردی بیمار باشد.
- تزریق‌های اپیدورال: در برخی موارد، تزریق‌های کورتیکواستروئیدی به فضای اپیدورال انجام می‌شود تا به تسکین درد و التهاب کمک کند. تزریق استروئید اپیدورال با استفاده از یک سوزن نخاعی تحت هدایت اشعه ایکس برای هدایت دارو به سطح دقیق فتق دیسک انجام شود. این کار یا توسط جراح مغز و اعصاب یا متخصص درد انجام می‌شود.
جراحی فتق دیسک؛ آخرین راه‌حل یا راه نجات؟
اگر درمان‌های محافظه‌کارانه برای کنترل فتق دیسک موفقیت‌آمیز نباشند، جراحی دیسک می‌تواند به‌عنوان گزینه نهایی در نظر گرفته شود. بسته به محل و شدت فتق، پزشک ممکن است روش‌هایی مانند میکرودیسککتومی یا دیسک‌برداری باز را انتخاب کند. در این جراحی‌ها تلاش می‌شود تا فشار از روی عصب برداشته شود و عملکرد حرکتی بیمار بهبود یابد. انتخاب جراحی باید با درنظر گرفتن خطرات و مزایای آن، پس از بررسی کامل توسط متخصص صورت گیرد.
درمان‌های جراحی فتق دیسک کمر
در مواردی که درمان‌های غیرجراحی به نتیجه نمی‌رسند و فتق دیسک به طور جدی به ریشه‌های عصبی فشار می‌آورد، انجام جراحی جزو گزینه‌های نخست درمان محسوب می‌شود. در این عمل جراحی، فتق دیسک حذف و فشار از روی ریشه‌های عصبی کاهش می‌یابد.
- روش جراحی: جراحی شامل یک برش کوچک روی ستون فقرات در محل فتق است. عضله از استخوان جدا تا ستون فقرات نمایان گردد. سپس مقدار بسیار کمی از استخوان برداشته تا ریشه عصب فشرده و مواد فتق دیسک نمایان شوند. دیسک برداشته تا فضای کافی برای خروج راحت ریشه عصب ایجاد شود. این روش میکرودیسککتومی نامیده می‌شود. اغلب این عمل را می‌توان از طریق یک جمع کننده کوچک لوله‌ای انجام داد. این رویکرد کم تهاجمی برای جراحی دیسک معمولاً به صورت سرپایی انجام می‌شود.
مهم است که درمان فتق دیسک توسط پزشک تعیین شود. انجام تشخیص دقیق و توصیه‌های پزشکی اساسی برای انتخاب درمان مناسب هستند. همچنین، باید به توصیه‌های پس از جراحی اگر عمل انجام شده است، رعایت شود.
سخن پایانی
فتق دیسک اغلب در نتیجه ساییدگی و پارگی تدریجی مرتبط با افزایش سن به نام دژنراسیون دیسک است. با بالا رفتن سن افراد، دیسک‌ها انعطاف‌پذیری خود را از دست داده و بیشتر مستعد پارگی می‌شوند. اکثر مردم نمی‌توانند علت فتق دیسک خود را مشخص کنند. گاهی اوقات، استفاده از عضلات پشت به جای عضلات ساق و ران برای بلند کردن اجسام سنگین، عاملی برای ابتلا به فتق دیسک است که در حین بلند کردن، چرخش و پیچ خوردگی رخ می‌دهد.
به ندرت، یک رویداد آسیب‌زا مانند زمین خوردن یا ضربه به پشت علت فتق دیسک کمر است. اضافه وزن و بی‌تحرکی نیز می‌تواند این وضعیت را تشدید کند. اگر با علائم فتق دیسک کمر مواجه شدید فورا به پزشک مراجعه کنید.
سوالات متداول
آیا فتق دیسک کمر با بیرون زدگی دیسک تفاوتی دارد؟
اصطلاح فتق دیسک کمر و بیرون زدگی دیسک معمولاً به یک وضعیت مشابه اشاره دارند و در واقع به یک وضعیت مشترک از دیسک بیرون زده و فشرده در ناحیه کمری اطلاق می‌شوند.
جا انداختن فتق دیسک کمر چگونه انجام می‌شود؟
بر خلاف باور عمومی، جا انداختن دیسک کمر به روش‌های دستی یا سنتی نه‌تنها موثر نیست، بلکه ممکن است خطرناک باشد. تنها روش واقعی «جا انداختن» فتق دیسک، جراحی تخصصی دیسککتومی یا میکرودیسککتومی است که توسط پزشک انجام می‌شود.
آیا درمان قطعی فتق دیسک کمر وجود دارد؟
فتق دیسک کمر در بسیاری از موارد درمان قطعی ندارد و معمولاً تحت درمان‌های غیرجراحی کنترل می‌شود. در اکثر موارد، هدف درمان فتق دیسک کمر به کاهش علائم، تسکین درد، بهبود کیفیت زندگی و پیشگیری از تشدید فتق دیسک است.