آمپول هیالورونیک اسید (Hyaluronic Acid Injection)، که در پزشکی با نام ویسکوساپلمنتیشن نیز شناخته می‌شود، یکی از درمان‌های نوین و کم‌تهاجم برای کاهش درد و بهبود عملکرد مفصل در بیماران مبتلا به آرتروز زانو است. این ماده در حالت طبیعی در مایع مفصلی بدن وجود دارد و نقش مهمی در روان‌سازی (Lubrication)، جذب ضربه (Shock Absorption) و حفظ سلامت غضروف ایفا می‌کند.
با افزایش سن یا در اثر آسیب‌های مفصلی، غلظت و کیفیت هیالورونیک اسید موجود در مایع مفصل کاهش پیدا می‌کند، که نتیجه آن خشکی، التهاب و درد در مفصل است. تزریق این آمپول به درون مفصل می‌تواند باعث بهبود لغزندگی، کاهش اصطکاک، تغذیه بهتر غضروف و کاهش التهاب شود.
در سال‌های اخیر، آمپول هیالورونیک اسید به عنوان یک درمان جایگزین یا مکمل برای بیمارانی که به داروهای ضدالتهاب یا فیزیوتراپی پاسخ کامل نمی‌دهند، مورد استفاده قرار گرفته است. گرچه این روش در درمان آرتروز زانو بیشترین شواهد علمی را دارد، گاهی برای سایر مفاصل مانند لگن یا شانه نیز استفاده می‌شود. در این مقاله از ایران طب مگ، با ماهیت، مکانیسم اثر، اثربخشی، انواع محصولات، روش انجام تزریق، عوارض احتمالی و نقش زانوبند زاپیامکس پس از این درمان آشنا خواهیم شد.
آمپول هیالورونیک اسید چیست؟
هیالورونیک اسید (Hyaluronic Acid یا HA) یک پلی‌ساکارید طبیعی است که در بدن انسان، به‌ویژه در مایع مفصلی، پوست و بافت همبند وجود دارد. در مفصل سالم، HA باعث لغزندگی، کاهش اصطکاک و جذب فشارهای مکانیکی می‌شود و به حفظ سلامت غضروف کمک می‌کند. با بروز آرتروز یا فرسایش غضروف، غلظت و کیفیت این ماده در مایع مفصل کاهش می‌یابد. این تغییر باعث می‌شود:
- مایع مفصلی رقیق‌تر و کم‌اثرتر شود.
- اصطکاک بین سطوح مفصلی بیشتر شود.
- التهاب و درد افزایش یابد.
آمپول هیالورونیک اسید یک فرآورده دارویی است که HA را به شکل سنتتیک یا استخراج‌شده (معمولاً از منابع باکتریایی تخمیر شده) فراهم می‌کند. تزریق این ماده به داخل مفصل زانو، نوعی جایگزینی و تقویت مایع مفصلی است که اصطلاحاً به آن ویسکوساپلمنتیشن (Viscosupplementation) می‌گویند.
مکانیسم اثر آمپول هیالورونیک اسید
تزریق آمپول هیالورونیک اسید به داخل مفصل زانو، چندین اثر درمانی همزمان دارد که باعث کاهش درد و بهبود عملکرد مفصل می‌شود:
۱. افزایش ویسکوزیته و خاصیت لغزندگی مایع مفصلی
هیالورونیک اسید تزریق‌شده باعث افزایش غلظت مایع مفصلی می‌شود. این افزایش ویسکوزیته، مانند روغن‌کاری یک چرخ‌دنده، اصطکاک بین سطوح غضروفی را کاهش می‌دهد و حرکت مفصل را روان‌تر می‌کند.
۲. جذب و توزیع فشار (Shock Absorption)
HA خاصیت الاستیک دارد، یعنی می‌تواند فشارهای واردشده به مفصل را جذب کرده و از غضروف در برابر ضربات و حرکات سنگین محافظت کند.
۳. اثر ضدالتهابی و کاهش تحریک گیرنده‌های درد
آمپول هیالورونیک اسید می‌تواند با کاهش تولید سایتوکاین‌های التهابی و مهار فعالیت آنزیم‌های تخریب‌کننده غضروف، التهاب مفصل را کاهش دهد. این کاهش التهاب باعث کم‌شدن تحریک گیرنده‌های درد (Nociceptors) می‌شود.
بیشتر بخوانید: قرص تیزانیدین چیست؟ | موارد مصرف، دوز، عوارض و کاربرد در کمردرد و ام‌اس
۴. تحریک سنتز طبیعی هیالورونیک اسید
مطالعات نشان داده‌اند که تزریق HA می‌تواند سلول‌های پوشاننده مفصل (سینوویوسیت‌ها) را تحریک کند تا تولید طبیعی هیالورونیک اسید بدن دوباره فعال شود.
۵. محافظت از غضروف (Chondroprotection)
با کاهش اصطکاک و التهاب، تخریب غضروف کندتر می‌شود و مفصل مدت بیشتری کارایی خود را حفظ می‌کند.
موارد مصرف و جایگاه درمانی
آمپول هیالورونیک اسید بیشترین کاربرد را در درمان آرتروز زانو دارد، به‌ویژه در بیمارانی که درد و خشکی مفصل آن‌ها با روش‌های اولیه مانند داروهای ضدالتهاب، فیزیوتراپی و اصلاح سبک زندگی کنترل نشده است.
۱. آرتروز زانو (Osteoarthritis)
- درجه خفیف تا متوسط: بیشترین اثربخشی در این گروه دیده می‌شود.
- کاهش درد، بهبود دامنه حرکتی، و افزایش کیفیت زندگی
- معمولاً در بیماران بالای ۴۰ سال یا ورزشکارانی که دچار آسیب‌های فرسایشی شده‌اند، استفاده می‌شود.
۲. سایر مفاصل (کاربرد کمتر و شواهد محدودتر)
- لگن: برای آرتروز مفصل ران، تزریق تحت هدایت تصویربرداری انجام می‌شود.
- شانه: در موارد آرتروز یا سندرم‌های درد شانه، به‌ویژه در ورزشکاران
- مچ پا و انگشتان: در آرتروزهای کوچک مفصلی (کمتر رایج)
۳. جایگاه درمانی در راهنمای بالینی
- به‌عنوان درمان کم‌تهاجمی و غیرجراحی قبل از تصمیم‌گیری برای تعویض مفصل زانو
- مکمل درمان‌های دیگر مانند فیزیوتراپی، ورزش و کاهش وزن
- جایگزین یا همراه با تزریق کورتیکواستروئید در بیمارانی که نمی‌خواهند مکرراً از کورتون استفاده کنند
چه کسانی واجد شرایط برای استفاده از این آمپول میباشند ؟
در انتخاب بیماران برای تزریق هیالورونیک اسید، باید معیارهای علمی و شرایط بالینی به‌دقت بررسی شود تا بهترین نتیجه حاصل شود. جدول زیر این موضوع را خلاصه می‌کند:
| کاندید مناسب | موارد منع مصرف / احتیاط |
|---|---|
| آرتروز زانو با شدت خفیف تا متوسط | آرتروز بسیار پیشرفته (فضای مفصل به‌شدت کاهش یافته) |
| درد مداوم زانو با عدم پاسخ کافی به دارو و فیزیوتراپی | وجود عفونت فعال در مفصل یا پوست اطراف محل تزریق |
| تمایل به پرهیز از مصرف مکرر کورتیکواستروئید | حساسیت شناخته‌شده به هیالورونیک اسید یا اجزای فرآورده |
| بیماران بالای ۴۰ سال یا ورزشکاران با آسیب فرسایشی | بیماری‌های خونریزی‌دهنده یا مصرف داروهای ضدانعقاد (با احتیاط) |
| تمایل به تأخیر در انجام جراحی تعویض مفصل | بارداری و شیردهی (فقط با نظر پزشک) |
اثربخشی و انتظارات واقع‌بینانه
تزریق هیالورونیک اسید یک درمان فوری و معجزه‌آسا نیست، بلکه یک روش میان‌مدت برای کاهش درد و بهبود عملکرد مفصل است که اثر آن به مرور ظاهر می‌شود.
مقاله مرتبط: آمپول تریامسینولون برای زانو درد و کمردرد
زمان شروع اثر
-
معمولاً ۱ تا ۳ هفته پس از اولین تزریق، کاهش درد و بهبود حرکت آغاز می‌شود.
پیک اثر (بیشترین اثربخشی)
- بین ۴ تا ۸ هفته پس از تکمیل دوره تزریق (یا تزریق تکی)
- بسیاری از بیماران گزارش می‌دهند که در این بازه، دردشان به‌طور قابل توجهی کاهش می‌یابد و فعالیت روزمره راحت‌تر می‌شود.
مدت ماندگاری اثر
- به طور متوسط ۴ تا ۶ ماه
- در برخی بیماران، اثرات ممکن است تا ۹ ماه یا حتی یک سال باقی بماند، به‌خصوص اگر همراه با ورزش و اصلاح سبک زندگی باشد.
مقایسه با سایر تزریقات
- کورتیکواستروئید: شروع اثر سریع‌تر (۲۴ تا ۷۲ ساعت) اما دوام کوتاه‌تر (۴ تا ۶ هفته)
- PRP (پلاسمای غنی از پلاکت): شروع اثر کندتر (۲ تا ۴ هفته) اما در برخی بیماران دوام طولانی‌تر (۶ تا ۱۲ ماه)
- هیالورونیک اسید: شروع اثر متوسط، دوام متوسط تا طولانی، و بدون اثرات منفی کورتون بر غضروف
مقاله پیشنهادی: خواص بامیه برای زانو درد
انواع فرآورده‌ها و پروتکل‌های تزریق هیالورونیک اسید
هیالورونیک اسید برای تزریق مفصلی در شکل‌ها و غلظت‌های مختلف تولید می‌شود و انتخاب نوع مناسب به شدت آرتروز، بودجه بیمار و نظر پزشک بستگی دارد.
۱. بر اساس وزن مولکولی (Molecular Weight)
-
وزن مولکولی پایین (Low MW)
-
مایع رقیق‌تر
-
نفوذپذیری بیشتر در بافت‌ها
-
دوام اثر کوتاه‌تر (۳–۴ ماه)
-
-
وزن مولکولی متوسط (Mid MW)
-
تعادل بین جذب و ماندگاری
-
اثر متوسط (۴–۶ ماه)
-
-
وزن مولکولی بالا (High MW)
-
مایع غلیظ‌تر و چسبناک‌تر
-
ماندگاری بیشتر (۶–۹ ماه)
-
مناسب برای بیماران با آرتروز متوسط
-
۲. بر اساس ساختار مولکول
- فرمول ساده (Linear) – زنجیره‌های HA بدون تغییر شیمیایی، اثر کوتاه‌تر
- فرمول Cross-linked (اتصال متقاطع) – ساختار مقاوم‌تر، ماندگاری طولانی‌تر و مقاومت بهتر در برابر تجزیه آنزیمی
۳. پروتکل‌های تزریق
- تک‌دوز (Single Injection): یک بار تزریق با حجم بالاتر (۳–۶ میلی‌لیتر)، راحت‌تر و مناسب بیماران با محدودیت زمانی
- سری ۳ تزریقی: تزریق هفتگی به مدت ۳ هفته، شایع‌ترین روش در ایران
- سری ۵ تزریقی: تزریق هفتگی به مدت ۵ هفته، بیشتر برای محصولات وزن مولکولی پایین
روش انجام تزریق هیالورونیک اسید
تزریق هیالورونیک اسید یک روش کم‌تهاجم است که باید توسط پزشک متخصص ارتوپدی یا روماتولوژی، در محیط استریل انجام شود.
بیشتر بخوانید: خواص سیر برای زانو درد
۱. آمادگی قبل از تزریق
- بررسی شرح حال و معاینه بالینی
- در صورت نیاز، انجام تصویربرداری (رادیوگرافی یا MRI) برای ارزیابی شدت آرتروز
- قطع یا تنظیم داروهای رقیق‌کننده خون (با مشورت پزشک)
- ضدعفونی کامل پوست اطراف مفصل
۲. تکنیک تزریق
- با هدایت سونوگرافی (توصیه‌شده): دقت بالاتر، جلوگیری از آسیب به بافت‌های اطراف
- بدون هدایت تصویربرداری: فقط در مواردی که مهارت پزشک بالا و آناتومی واضح است
- ورود سوزن به حفره مفصلی و تزریق آرام محلول هیالورونیک اسید
۳. مراقبت‌های بعد از تزریق
- استراحت نسبی به مدت ۲۴–۴۸ ساعت
- پرهیز از فعالیت‌های سنگین و فشار زیاد بر زانو
- استفاده از کمپرس سرد در صورت تورم یا درد گذرا
- ادامه تمرینات سبک کششی و تقویتی پس از کاهش التهاب اولیه
عوارض و ایمنی تزریق هیالورونیک اسید
تزریق هیالورونیک اسید به طور کلی ایمن است و بیشتر بیماران بدون مشکل خاصی آن را تحمل می‌کنند. با این حال، مانند هر روش درمانی، ممکن است عوارضی ایجاد شود که معمولاً خفیف و گذرا هستند.
۱. عوارض شایع (خفیف و موقتی)
- درد یا سوزش خفیف در محل تزریق (چند ساعت تا چند روز)
- تورم و گرمی خفیف در مفصل
- احساس سنگینی یا فشار در زانو
۲. عوارض کمتر شایع
- واکنش التهابی گذرا شبیه «پسودوسپتیک» (تورم و درد شدید بدون عفونت واقعی، طی ۲۴–۷۲ ساعت)
- کبودی یا خونریزی خفیف در محل تزریق
۳. عوارض نادر ولی مهم
- عفونت مفصلی (سپتیک آرتریت) – بسیار نادر، اما جدی و نیازمند درمان فوری
- واکنش آلرژیک شدید به مواد تشکیل‌دهنده آمپول (به‌ویژه در فرآورده‌های حیوانی یا با منشاء پرندگان، که البته امروزه بیشتر محصولات از منابع باکتریایی ساخته می‌شوند)
۴. نکات ایمنی
- تزریق فقط باید در محیط استریل و توسط پزشک آموزش‌دیده انجام شود.
- در صورت بروز درد شدید، تب، تورم گسترده یا قرمزی پیشرونده، باید فوراً به پزشک مراجعه شود.
- رعایت دقیق مراقبت‌های بعد از تزریق برای جلوگیری از عوارض اهمیت دارد.
برنامه درمانی مکمل
تزریق آمپول هیالورونیک اسید به تنهایی می‌تواند باعث کاهش درد و بهبود حرکت مفصل شود، اما بهترین نتایج زمانی به دست می‌آید که همراه با یک برنامه درمانی کامل انجام شود.
۱. مدیریت وزن
کاهش حتی ۵ تا ۱۰ درصد وزن بدن می‌تواند فشار روی مفصل زانو را به میزان قابل توجهی کم کند و ماندگاری اثر تزریق را افزایش دهد.
۲. ورزش و فیزیوتراپی
- تمرینات تقویتی عضله چهارسر ران (مثل اسکات سبک، بالا بردن پا در حالت درازکش)
- تمرینات کششی برای حفظ دامنه حرکتی مفصل
- ورزش زانو مانند شنا، دوچرخه ثابت یا پیاده‌روی در آب
۳. کفش و کفی مناسب
استفاده از کفش‌های ضربه‌گیر و کفی‌های طبی می‌تواند فشار وارد بر مفصل را کاهش دهد.
۴. زانوبند زاپیامکس؛ انتخابی مطمئن برای تسکین درد زانو
بعد از تزریق آمپول هیالورونیک اسید، استفاده از زانوبند زاپیامکس می‌تواند مزایای زیر را به همراه داشته باشد:
- گرمای اینفرارد: بهبود گردش خون و تسریع ترمیم بافت‌ها
- فشار یکنواخت: تثبیت مفصل و کاهش حرکات آسیب‌زا
- حمایت در فعالیت‌های روزمره: جلوگیری از فشار بیش‌ازحد بر مفصل در حین راه رفتن یا ایستادن طولانی
نکته: استفاده از زانوبند بلافاصله بعد از تزریق توصیه نمی‌شود؛ بهتر است پس از ۲۴ ساعت و با مشورت پزشک آغاز شود.
پرسش‌های پرتکرار
۱. اثر آمپول هیالورونیک اسید بعد از چند روز شروع می‌شود؟
معمولاً بین ۱ تا ۳ هفته پس از تزریق، علائم بهبود ظاهر می‌شود. پیک اثر معمولاً در هفته چهارم تا هشتم است.
۲. این تزریق را هر چند وقت یکبار می‌توان تکرار کرد؟
بسته به نوع محصول و شرایط بیمار، معمولاً هر ۶ تا ۱۲ ماه یکبار قابل تکرار است.
۳. آیا تزریق آمپول هیالورونیک اسید با فیزیوتراپی تداخل دارد؟
خیر. در واقع ترکیب این دو می‌تواند اثر درمان را تقویت کند. بهتر است فیزیوتراپی ۲۴ تا ۴۸ ساعت پس از تزریق شروع شود.
۴. آیا می‌توان همزمان با کورتون تزریق کرد؟
در برخی موارد، پزشکان کورتون و آمپول هیالورونیک اسید را همزمان یا با فاصله کوتاه تزریق می‌کنند تا هم اثر ضدالتهابی سریع و هم اثر روان‌کنندگی بلندمدت ایجاد شود. این کار باید با نظر پزشک انجام شود.
۵. آیا می‌توان همزمان هر دو زانو را تزریق کرد؟
بله، اگر بیمار نیاز داشته باشد، امکان تزریق همزمان در هر دو زانو وجود دارد، البته باید دوز و حجم مناسب رعایت شود.
۶. آیا آمپول هیالورونیک اسید روش جایگزین جراحی تعویض مفصل است؟
آمپول هیالورونیک اسید در آرتروز خفیف تا متوسط می‌تواند جراحی را به تعویق بیندازد، اما در آرتروز پیشرفته معمولاً کافی نیست و در نهایت ممکن است جراحی لازم باشد.
